Beyoğlu Sohbetleri´nde Bu Hafta
üNDER Beyo?lu Sohbetleri'nde 29.05.2015 Cuma ak?amy konu?umuz; ?arkî/Do?u Türkistan Cumhuriyeti’nin kurucu Cumhurba?kany “Alihan Töre Sagunî”nin o?lu, iktisat doktoru "Kutlukhan ?akirov" olacaktyr. Alihan Töre Sagunî, 1933’ten itibaren ba?ymsyz bir devlet iken çin i?galine u?rayan Do?u Türkistan’yn yeniden istiklaline kavu?masyny sa?layan hareketlerin lideridir. Ystiklal mücadelesinin neticesinde 1944’te kurulan -1949 itibariyle yeniden çin Halk Cumhuriyeti hakimiyetinde bulunan - ?arkî Türkistan Yslam Cumhuriyeti'nin kurucu cumhurba?kanydyr. ?akirov; Do?u Türkistan, Asya Türk-Yslam topraklary, SSCB gibi konular ile ilgili tarihsel bilgi ve ?ahsi tecrübelerini aktaracaktyr. ?akirov'un peder-i alîleri merhum Alihan Töre Sagunî'nin de konu?ulaca?y ve dernek merkezimizde saat 20.00'da ba?layacak olan sohbete davetlisiniz.
Yrd. Doç. Yylmaz POLAT
Giri?:
Ali Han Töre Saguni 1944’te Do?u Türkistan’da çinlilere kar?y sava?arak bir devlet kurmayy ba?aran mücadeleci, te?kilatçy, idareci özbek din alimidir.
Türkistan Milli Azadlyk Hareketleri’nin liderlerinden biri olan Saguni, hayatyny Rus Emperyalizmi’ne kar?y mücadeleyle geçirmi? ve davasynda kysa bir müddet de olsa, büyük ba?ary göstermi?, yakyn tarihimizin en az bilinen mümtaz ?ahsiyetlerindendir.
Yylmaz öztuna’nyn Yslam Devletleri kitabynda bu mevzuda ilgi çeken ve çok eksik olan ?u malumaty yer almaktadyr:
“1944 Temmuz’unda Ali Han Töre (Hocalar Hanedany’ndan bir prens) Gulca’da çinlilere kar?y ayaklanarak Yli Bölgesi’ni ele geçirdi ki, Kazakistan’yn synyry idi. 7. 8. 1944’te Ali Han Töre, Do?u Türkistan Cumhurba?kany oldu, ba?kent Gulca idi. Osman Batur, Ali Han’y devlet ba?kany olarak kabul etti. 1945 Mart’ynda Ali Bey Rahim de Manas Sanca?y’ny elde etti. 1946 yazynda Ali Han kayboldu. Bir daha izine rastlanmady ki, komünistlerce öldürüldü?ü muhakkaktyr. Fakat bu suikastyn milliyetçi çin Umumi Valisi U Cung ?in tarafyndan da düzenlendi?i de iddia edilmi?tir.”
Sayyn öztuna’nyn eserinin, Kültür Bakanly?y Yayynlary arasynda 1989’da yayynlandy?yna bakarsak, bu bilginin yetersiz oldu?unu a?ikardyr ve Türkiye’de bu mevzunun gündeme gelmesi önemlidir. çünkü Ali Han Töre 1946’da komünistlerce öldürülmemi?, Sovyetler Birli?i’nin Gulca Konsolosu Daba?yn (Konsolos yardymcysy Aleksandyr Vasiloviç’tir.) tarafyndan Haziran 1946’da Korgaz ?ehri’nde (Kazakistan çin synyry) anla?ma vaadi yalany ile tuza?a dü?ürülerek, askeri bir uçakla Ta?kent’e kaçyrylmy?, iki yyl halktan uzak bir ?ekilde ?ehir dy?ynda tutulmu?tur. Daha sonralar göz altynda hayatyny 1976 yylyna kadar devam ettirmi?tir.
Do?umu ve Tahsil Hayaty:
Ali Han Töre bugünkü Kyrgyzistan Cumhuriyeti’nin Tokmak ?ehrinde, eski ismi Balasagun (Issyk Göl’e yakyn bir yer) 1885 yylynda do?du. Babasy ?akir Hoca E?an diye nam yapan ?akir Han Töre olup, din alimlerindendir. Ayny zamanda Nak?ibendî tarikatynyn ?eyhlerindendir.
Ylk derslerini dedesi Muhammed Hoca’dan okudu. 13 ya?ynda a?abeyi alim Han Töre ile Mekke’ye amcasynyn yanyna okumaya gönderildi ve oraya gitti. 17 ya?yna kadar Mekke’de Arapça, Farsça, Türkçe, tefsir, hadis, fykyh, mantyk, siyaset ve askeri dersleri okudu. Kendi iste?i ile hususen Mekke’deki Türk zabitlerinden askeri dersler aldy.
Medresede okudu?u süre içerisinde bir gün bile tatil yapmady. 1902’de ailesinin yanyna geri döndü. Tahsiline Buhara Emir alim Han Medresesi’nde a?abeyi ile birlikte devam etti. Ali Han Töre, Buhara’ya okumaya gitti?i yyllarda Buhara Emirli?i, Dy?i?lerinde Rusya’ya ba?ymly idi. Bu medresede musiki, edebiyat, co?rafya, hendese, felekiyat (astronomi), tarih, tababet (typ), gibi ilmi dersler aldy.
Ayryca hatyralarynda o zamanlar medresede e?itim keyfiyetli olmady?yndan para ile müderrislerin evinde gizli özel dersler aldy?yny ve bu dönemde Türkiye’den gelen gazeteleri yasak oldu?u halde okudu?unu belirtmektedir. Bir taraftan da Buhara’da ba?layan mezhep kavgalaryna kar?y talebe lideri olarak mücadele etmi?tir. I. Dünya Sava?y’ndan bir yyl önce ailesinin yanyna Balasagun’a a?abeyi ile geri dönmü?tür.
Baty Türkistan’daki Mücadelesi:
Rus çarly?y Türkistan’da I. Dünya Sava?y için asker toplamaya te?ebbüs etti?inde kar?y çykarak: “Halife askerlerine silah çeken mürtettir” diye fetva yayynlamy? ve Ruslaryn bu bölgeden asker toplamasyna engel olmu?tur. Bu mücadele syrasynda hakkynda tutuklama emri çykaryldy, lakin yakalanamady. O zamanlar Rus Ydaresi halkyn ayaklanmasyndan endi?e ettikleri için din alimlerine fazla basky yapamyyordu. Bu sebepten dolayy ölüm cezasy verilmedi, lakin kara listeye alyndy.
Baty Türkistan’da 1916’da çarlyk Rusya’syna kar?y umumi olarak çykan ayaklanmalarda Ali Han Töre ya?ady?y Kyrgyzistan’da, silahly isyanda faal bir rol oynady. çarlyk Rusyasy’nyn zayyf oldu?u ve ahalide umumi ho?nutsuzlu?undan yaygyn oldu?u bu dönemde ülkesinin ba?ymsyzly?yny kazanmasyny istiyordu. Bu ayaklanma hareketi Ruslar tarafyndan kanly bir ?ekilde bastyryldy. Ali Han Töre Ka?gar’a kaçty.
1917 yylynda Bol?eviklerin “Azadlyk mücadelesi yapan kaçaklar yurtlaryna dönebilir” ilanyna inanarak memleketine döndü. Bol?eviklerin zulmüne u?ramy? olan insanlara yardym etti?inden dolayy 1919’da tekrar kaçmak zorunda kaldy. Ydareye hakim olan komünistlerin niyetini anlamy? ve mücadeleye ba?lamy?ty ki, tekrar kara listeye alyndy ve çareyi kaçmakta buldu. Bir yyl Ka?gar’da ikamet etti.
“Beni Ka?gar’da anlayacak bir tek insan bulamadym ve vatanymy dü?mana byrakyp kaçmak çok a?yr geldi. Ne olursa olsun vatanyma dönmeliyim.” demi? ve tekrar dönmü?tür. Sovyetler Birli?i’nin kuvvetlenmesi üzerine halkyn durumunun kötüle?ti?ini görünce tekrar ba?lady?y mücadele hayatynda:
1- Devlet siyaseti olan ateizme kar?y vicdan hürriyetinden istifade ederek, Yslam Dini ve medeniyetini ya?atmaya çaly?mak dü?üncesiyle ve halkyn iste?i üzerine, Balasagun ?ehir camiinde imamlyk vazifesine ba?lady. Vaaz ve nasihatleri halk üzerinde müsbet tesir yapty.
2- Türkistan’da ortaya çykan Kasymovcular Harekaty’nyn (vatanperverlerin kadrola?ma harekaty) temsilcili?ini yapty.
Ali Han Töre bu tarihten 1930’a kadar on bir yylda alty defa tutuklandy. En son tutuklanmasynda on yylly?yna Sibirya’ya sürgün cezasyna mahkûm oldu.
?arki Türkistan’a Kaçy?y ve Mücadelesi:
Ali Han Töre, Bi?kek ?ehir Hapishanesi’nden Sibirya’ya gönderilece?i günden iki- üç gün önce; “Mahkûmlar etrafy dikenli tellerle çevrili in?aatlarda çaly?tyrylyrken nöbetçi askerin: -Yemek vaktim geçiyor, siz durun, ben yemek yiyip geleyim- diyerek gitmesinden istifade ederek, ?arki Türkistan’yn Gulca ?ehrine kaçty.
Gulca’da bir yyl çaly?arak kazandy?y paralary kaçakçylara vererek, iki hanymyny ve çocuklaryny gizlice yanyna getirtir. Niyeti ailesi ile birlikte akrabalarynyn da bulundu?u Arabistan’a gitmekti. Ancak Rusya’nyn ?arki Türkistan synyrlaryny iyi kontrol etmesi sebebiyle bölge dy?yna çykamady.
Sovyetler Birli?i’nin o tarihlerde ?arki Türkistan’daki komünizm propagandasyny Ali Han Töre’nin o?lu Doç. Dr. Kutluk Han ?akirov: “Uygur ve çin yönetimine gelen, SSCB’de e?itim görmü? komünizmle beyinleri yykanmy? insanlar, -Sovyetlerin ürettikleri mallar ucuz ve kaliteli ve bütün her ?ey komünizmin ürünü, Sovyetler Birli?i güllük gülistanlyk,...vs.- demekte ve Müslüman çinlilerle Müslüman Uygurlary ve komünizmden kaçan Ruslaryn aralaryna fitne salarak birbirine vurdurup, komünizme meydan açmaya çaly?yyorlardy.” ?eklinde anlatty.
Uygur Halky, Ali Han Töre’yi ilmi ve dini yönlerinden dolayy öz alimleri gibi kabul ederek hürmet gösterdi. Bu ilgi üzerine Ali Han Töre, ?arki Türkistan’da ailesi ile beraber ya?amaya ba?lady ve komünizm propagandalaryna kar?y birlik dü?üncesini halka a?ylamaya çaly?ty. Bu davasynda muvaffak da oldu.
Dü?üncelerine halkyn büyük ra?bet göstermesi üzerine, hürriyet için de mücadele edilmesi gerekti?ini açyktan yaymaya ba?lady. Böylece Sovyet Emperyalizmi’ne ve komünizme kar?y açyktan açy?a mücadeleye giri?ti.
Bunun üzerine Moskova, komünizme kar?y olan ve Sovyetlerden kaçan insanlaryn bir listesini kukla durumuna getirdikleri ?arki Türkistan Valisi General ?en ?i Sey’e (?in Du Ben) KGB aracyly?yyla vererek, onlary tutuklatty. ?arki Türkistan’da o zamanlar Sovyetlerden kaçan iki yüz insan bulunuyordu ve bunlaryn yüz doksan dokuz tanesi bir gecede tutuklandy. Fakat Ali Han Töre, o?lu Asil Han Töre’nin haber vermesiyle gece yatak kyyafetiyle kaçty. On ay saklandyktan sonra 1937 yylynda ?arki Türkistan’yn synyr ?ehirlerinden Asuk’un pazarynda yakalandy ve ömür boyu hapse mahkum edildi. Mallary müsadere edilerek ailesi soka?a atyldy.
Merkezi çin Hükümeti 1941 yylynda biraz güçlenince çin’de hapishaneleri tefti? ettirdi. Tefti?lerde ?arki Türkistan Hapishaneleri’nde sadece suçlary “Sovyetler Birli?i’nden kaçmak” olan insanlaryn bulundu?u ortaya çykty. çin kanunlary gere?ince Sovyetlerden kaçmanyn suç te?kil etmemesi üzerine serbest byrakylma karary alyndy. Bu karar birçok insanla beraber Ali Han Töre Saguni’nin de serbest byrakylmasyny sa?lady.
Bununla birlikte Sovyetler Birli?i’nin ?arki Türkistan Konsoloslu?u buna kar?y çykty ve “Ali Han Töre sizin ba?ynyza bela olur.” dedi. Ama Merkezi çin Hükümeti, -burasy SSCB de?il, çin’dir-” diye talebi reddetti.
çok az insanyn sa?lam çykty?y hapishaneden sa?lam ve syhhatli çykan Ali Han Töre, halk tarafyndan büyük bir sevgiyle kar?ylandy, evi günlerce ziyaretçiler tarafyndan dolup ta?ty.
Ykinci Dünya Sava?y’nyn çykty?y o günlerde Sovyetler Birli?i kendi derdindeydi. Ali Han Töre hapishaneden çykarylaca?y syralarda ?arki Türkistan Valisi’nin gücü zayyfty ve halk yer yer ayaklanmaktaydy. Hapisten çykan Saguni, bu fyrsattan istifade ederek, ayaklanmalary bir birlik altynda toplamak ve halky te?kilatlandyrmak için gizli “Azadlyk Cemiyeti”ni kurdu.
Cemiyetin ilk üyeleri, Ali Han Töre Saguni, Abdülkerim Abbas (sonra ?arki Türkistan’yn Yçi?leri Bakan yardymcysy oldu.), Kasymcan Kamberi (Askeri Adliye Ba?kany), ...vb. oldu.
1944 yylyna kadar te?kilatlanmaya ve güçlenmeye çaly?yldy ve hürriyet için uygun ?erait fyrsaty kollandy.
Bol?eviklerin ayaklanarak ortaya çykty?y 7 Kasym’da (1917), “Biz Yslam ve hürriyet bayra?yny dalgalandyralym, ayny gün ortaya çykalym” diye Ali Han Töre, 7 Kasym 1944’te silahly mücadeleyi ba?latty.
?arki Türkistan Yslam Cumhuriyeti’nin Kurulmasy ve Ylany:
Ystiklal mücadelesi ve cumhuriyetin ilany konusunda Kutluk Han ?akirov, “Babam, ilçe ve köylerdeki silahly mücahitlere haber gönderdi ve - ayny gün ayny saatte siz dy?tan Gulca’ya hücum edin, biz de içte mücadeleye ba?layaca?yz.- dedi. Bu plan tamamen uygulandy. üç gün içerisinde Gulca ?ehri tamamen ele geçirildi. Ayny zaman da ?arki Türkistan Yslam Cumhuriyeti’ni ilan ettiler” dedi.
Ali Han Töre Vilayet Kona?y’ndaki çin bayra?yny indirerek yyrtmy? ve aya?ynyn altynda çi?neyerek, “Y?te Yslam Bayra?ymyz” demi?, daha önce hazyrlanan ay yyldyzly ak bayrak dalgalandyrylmy? ve on iki bakandan olu?turulan hükümet ilan edilmi?tir. Ayryca dokuz maddelik bir beyanat yayynlanmy?tyr.
Ali Han Töre bu Cumhuriyetin Cumhurba?kany kabul edildi. O da kadrosunu ?öyle tespit etmi?tir:
Hekimbey Hoca ve Ebul Hayri Töre (Kazak) Cumhurba?kany yardymcylary,
Rahimcan Sabiri: Yçi?leri Bakany, Askeri Bakan Muavini
Enver Musabeyov: Maliye Bakany
Habib Yunisi (Tatar): Maarif Bakany
Muhammedcan Mahsun: Ali Adliye (Yargytay) Bakany
Abdurrauf Mahzum: Hükümet Ba?katibi
Salihcan Bay: Toprak, Yer ve Su Bakany
Cani Yolda?: Devlet Müfetti? Bakany
Zünun Tabib : Askeri Muavin
Palinov ( Rus ) : Askeri Bakan
ömercan : Levazymat Bakany
Kerim Hacy : Milli Banka Bakany
Seyfuddin Aziz : Propaganda Bakany ( Daha sonra Maarif Bakany oldu)
Abdürkerim Abbas : Matbuat Ba?kany
Kasymcan Kamberi : Askeri Adliye Bakany
Ahmed Efendi Kasymi : Ali Han Töre’nin Tercümany
Gulca ?ehrinde hakimiyet sa?landy?ynda 4 sava? uça?y, 618 tüfek, 56 makinaly tüfek, 12 havan topu, bir kaç ton cephane ve bomba ele geçirildi. Bu syrada SSCB Japon ve Merkezi çin Hükümeti’ne kar?y tampon devlet olarak ?arki Türkistan Yslam Cumhuriyeti’ni gizli olarak desteklemek zorunda kaldy. ?öyle ki, mesela 30 koyuna bir tüfek verdi ve tüfekler de Birinci Dünya Sava?y’ndan kalma tüfeklerdi.
Müslüman Türkî halktan (özbek, Kazak ve di?erleri) askeri uzmanlar gönderdi. Kysa zamanda ?u i?ler yapyldy: Vergi %50 azaltyldy, demokratik hürriyetler verildi; oy verme, çaly?ma saati,..vs. Din ve dilde serbestlik. çinlilerin ellerindeki mallar müsadere edildi.
Mücadelenin Geni?lemesi:
Milli Ordu 8 Nisan 1945 yylynda kurudu. Seferberlik ilan edildi?inde 100 bin müracaat oldu?u halde 30 bin silah oldu?u için 30 bin insan silah altyna alyndy. Temmuz, A?ustos ve Eylül aylarynda 85 bin ki?ilik çin Ordusu’na kar?y sava?arak ba?ary kazanyldy. Yli, Terbegatay ve Altay vilayetleri azad edildi. Manas Deryasy’na ula?yldy. ?arki Türkistan çin Ordusu ile sava?yldy. Sonra da Milliyetçi çin’den gelen ordu ile de sava?ylarak, ona da galebe çalyndy. ( 1945 )
1945–1946 yyllary arasy daima çin askerleriyle vuru?mayla geçti. çin askerlerinin elinden ky?layy, havaalanyny Budistlerin tapyna?yny ele geçirdiler. Gulca etrafyndaki dü?man yok edilinceye kadar 3 binden fazla mücahit ?ehit edildi. 6 bin mücahit yaralandy. ?ehit ailelerine yardym amacyyla “?ehit Meçruhlar Cemiyeti” kuruldu, ailelere yardym edildi.
Ordu içinde Gani Batur (Uygur), Fatih Batur (Tatar), Osman Batur (Kazak), Ekber Batur (Kazak), General Palinov (Rus) gibi cesur komutanlar yeti?ip çykty. ?arki Türkistan Hükümeti Ali Han Töre’ye önceki faaliyetlerinden ve bu sava?taki ba?arylaryndan dolayy Mare?al unvanyny verdi. ?arki Türkistan Halky Ali Han Töre’ye Mare?al Ata, (baba) diye hitap ederlerdi.
?arki Türkistan Ordusu Urumçi’ye kadar yakla?my?ty. E?er Ali Han Töre iki üç gün daha Ruslar tarafyndan kaçyrylmasyydy, Urumçi’de azad edilecekti.
Ali Han Töre’nin Kaçyrylarak Ta?kent’e Getirilmesi:
SSCB’nin Gulca Ba?konsolosu Daba?in, ?arki Türkistan Cumhura?kany Ali Han Töre’ye gelerek: “SSCB’nin Hükümet Ba?kany Stalin sizinle antla?ma yapmak istiyor. Onun için sizi Moskova’da bekliyor.” diyerek Moskova’ya götürmek istediler. Ama Ali Han Töre konsoloslaryn bu sözlerine inanmady. “E?er antla?ma yapmak istiyorsa synyra gelsin” dedi.
Konsolosluk daha sonra, “Kazakistan çin synyry olan Korgaz ?ehri’nde Stalin sizinle görü?ecek, sizi orada ?u gün, ?u saatte bekleyecek” diye daha önce kurulmu? tuza?a Ali Han Töre’yi davet etti. Ali Han Töre bulu?ma yerine geldi?inde askeri bir uçakla kar?yla?ty. Yanynda yeterli korumasy olmady?y için her hangi bir çaty?maya giremeden silahly Rus askerleri tarafyndan bu askeri uçakla Ta?kent’e getirildi. Ortada ne Stalin vardy, ne de antla?ma. Yeni ba?ymsyzlyk sava?yny kazanmaya çaly?an ?arki Türkistan Halky’nyn Devlet Ba?kany Ali Han Töre böylece kaçyrylmy? oldu.
Ali Han Töre Ta?kent’te iki yyl halktan uzak bir ?ekilde ?ehir dy?ynda Bozbazar’daki hükümet misafirhanesinde tutuldu. Bu yyllar arasynda Ali Han Töre’nin Ta?kent’e getirilip tutuldu?undan halkyn haberi olmady. Ailesi de daha sonra 1947 yylynyn Haziran ayynda gizlice Ta?kent’e parça parça çe?itli yollarla getirildi. En son 1960 yylynda Ekrem Han geldi.
Bu müddet zarfynda dy? dünya ile alakasy kesik ?ekilde ya?atyldy. Daha hiç bir i? yaptyrylmady. Daha sonra siyasetten uzak durmasy ?artyyla Ta?kent ?ehri’nin Oktyabyr, ?eytan Tahar ilçesi, Kahata mahallesi, Kalhoznu 25 adresinde 1976 yylyna kadar ya?ady.
Eserleri:
Ali Han Töre Arapça ve Farsça’yy çok iyi bilirdi. Birçok dini siyasi ve tybbi kitaplar yazmy?tyr. ömrünün sonuna kadar yalnyz ilmi ve içtimai i?lerle me?gul olmu?tur.
Tarih-i Muhammedi (2 cilt, 1991 yylynda basyldy.), Emir Timur Tüzükleri (Kutlukhan ?akirov tarafyndan ?uan Ystanbul’da Türkçe baskysyna hazyrlanyyor), Türkistan Gaykusu”(2 cilt), “?ifayi Ylan” (hastalyklar devasy), “?iirler toplusu”, “Ahmed Dani?”, “Nevadir ül Vekai” (Farsça’dan tercüme) ve Herman Vamberi, “Buhara veya Maveraünnehir Tarihi” (tercüme) eserlerini yazdy.
Ali Han Töre Ta?kent’e getirdikten sonra Stalin tarafyndan ?arki Türkistan’da neler yaptyklaryny her ?eyi ile yazmasyny istedi. Netice de 60 sayfalyk iki nüsha yazylan eser müsvetteleri ile beraber elinden alynmy? ve Moskova’ya gönderilmi?tir.
Esaret hayatynda çok basky altynda tutuldu?u için hatyralaryny ve Tarih-i Muhammedi’yi (S.A.V.) gizlice yazmy?, hatyralaryny ise hayatynyn son demlerinde yazmaya çaly?ty?y için yarym kalmy? ve ayryntylar belirtilmemi?tir. O?ullaryna Stalin’e yazdy?y 60 sayfalyk eseri bulmalaryny da vasiyet etmi?tir...
“Türküstan Gaygusu”: “1960 sonlarynda gizli yazylmy? ve vakti geldi?inde ne?rini varislerine vasiyet etmi?tir. Hazyrda o?ullary onu ne?re çaly?maktadyrlar. “Esasul Yman” kitaby da gizli yazylmy?, elden-ele gezerek muhtelif meclis ve toplantylarda okunmu?tur.
Kaynaklar:
1- Ali Han Töre’nin o?lu Doç. Dr. Kutluk Han ?akirov’la Mayys 1993 Ta?kent’te yapylan görü?me
2- Ali Han Töre’nin o?lu Prof. Dr. alim Han ?akirov’la Haziran 1993’te Ta?kent’te yapylan görü?me
3- Do?u Türkistan’yn Sesi Gazetesi, Do?u Türkistan Dayany?ma Derne?i Yayyn Organy, Ystanbul 1993, özel Sayy 1
4- Yylmaz öztuna, Yslam Devletleri, 1.Cilt, Kültür Bakanly?y Yayynlary, Ankara 1989
5- Vincent Monteil, Sovyet Müslümanlary, Pynar Yayynlary, Tercüme Mete çamdereli, Yyldyzlar Matbaacylyk, A.?. Ystanbul 1992
6- Isa Yusuf Alptekin, Esir Do?u Türkistan Yçin Mücadele Hatyralary, Derleyen: M. Ali Ta?çy, Do?u Türkistan Ne?riyat Merkezi, Ystanbul 1985
7- Novestwaya Istoriya Kitaya 1928–1949, Moskova 1984, Nauka SSCB Institut Vastoka, s. 236)
